هشدار به مدیران و فعالان اجتماعی شهرستان خلخال

آسیب‌های اجتماعی زیر پوست شهر را جدی بگیرید

خلخالیم؛ دکتر محمد رحیمی* / در این نوشتار قصد دارم از منظر آسیب‌شناختی نگاهی داشته باشیم به مسأله‌ای که ممکن است در دید سطحی و در تأملات زندگی روزمره چندان مشهود نباشد ولی به اندازه‌ای اهمیت دارد که بسیج همگانی مدیران و عموم شهروندان برای رفع آن نیاز است. منظورم از این مسأله، آسیب‌های اجتماعی است که در زیر پوست شهرمان جریان دارد و ما از آن‌ها غافل هستیم. مطرح کردن این آسیب‌های اجتماعی که به تفصیل در مورد آن‌ها بحث خواهم کرد موضوعي است كه شايد در نگاه اول به نظر آيد كه جزء مسائل و معضلات منطقه ما نيستند چرا كه در زندگي روزمره چندان در مقابل چشمانمان قرار نمي‌‎گيرند اما از نظر جامعه‌شناختی نديدن و نگفتن دليل بر نبودن مسئله اجتماعي نيست بلکه نگفتن مسائل و فقدان بررسي‌هاي كارشناسي، زمينه رشد آن‌ها را فراهم مي‌كند.

به راستی در زیر پوست شهر چه خبر است؟

مشکلات اجتماعی متعدد و پیچیده‌ای گریبان منطقه ما را گرفته است. آمارهایی که هریک به تنهایی می‌توانند مسئولان را نگران کنند. افزایش آمار طلاق و بالاخص طلاق‌های توافقی، پایین آمدن سن طلاق و بالا رفتن سن ازدواج جوانان، افزایش آمار اعتیاد و پایین آمدن سن اعتیاد به مواد مخدر، تهیه آسان مواد مخدر در کم‌ترین زمان، افزایش پرخاشگری و رفتارهای وندالیستی (خرابکارانه)، تن دادن به روابط غیر متعارف برای فرار از مشکلات معیشتی، اباحه‌گری عملی جوانان و بسیاری از آسیب‌های اجتماعی دیگری که در زیر پوست مناطق و محلات شهری در جریان هستند. البته این معضلات خاص منطقه خلخال نیست و در شهرهای مختلفی که با معضلات اقتصادی و اجتماعی مواجه هستند مشهود است. اما ما در سطح منطقه‌ای و با در نظر گرفتن شرایط خاص منطقه قصد داریم این معضلات را تحلیل و کالبد شکافی کنیم.

به لحاظ روش‌شناختی نخستین گام در ریشه‌یابی آسیب‌های اجتماعی، شناسایی مسأله است. شناخت زود هنگام مسائل اجتماعي به حل زود هنگام آنان كمك خواهد كرد. اما متأسفانه ما عادت كرده‌ايم كه تا مسأله‌اي به وضعيت بحرانی نرسيده و حادثه‌ دلخراشی در خصوص آن رخ نداده و رسانه‌اي نشده باشد نسبت به آن واکنش نشان ندهيم. آسیب‌های اجتماعی در زیر پوست شهر جریان دارد و در نگاه و بینش جامعه‌شناختی متوجه این مسأله می‌شویم.

اما از منظر توصیف که بگذریم، همه ما درگیری ذهنی با این پدیده داریم و برای همه ما سؤال است که بلاخره علّت ایجاد کننده این آسیب‌ها چه هستند؟ و برای رفع آن‌ها چه باید کرد؟ برای پاسخ به این پرسش، عواملی در سطح خرد و کلان دخیل هستند که به تفصیل به تحلیل آن‌ها خواهیم پرداخت. از جمله مهم‌ترین عوامل در ایجاد و گسترش آسیب‌های اجتماعی در منطقه خلخال مي‎توان به معضل بيكاري و فقر اشاره كرد كه از دل خود چند يا چندين آسيب اجتماعي توليد مي‌كند. البته بیکاری و فقر معضل عمده جامعه ایران در سطح کلان است و خاص منطقه خلخال نیست، اما چنانچه نگاهی به تاریخ خلخال بیندازیم متوجه می‌شویم که این معضل در این منطقه ریشه تاریخی دارد و تبعات آن را به وضوح می‌توانیم ملاحظه کنیم. معضل بیکاری و فقر مسأله اجتماعی عمده منطقه خلخال در دهه‌های اخیر بوده است، به طوری که جمعیت شهرستان‌ خلخال از 128 هزار نفر در سال 1355 به 85 هزار نفر در سال 1395 رسیده است و همچنان سیر نزولی دارد. بخش عمده‌ای از این جمعیت به دلیل مشکلات ناشی از بیکاری و فقر ترک وطن کرده و آرزوها و امیال خود را در مناطق دیگری جستجو می‌کنند، بسیاری از روستاهای منطقه که زمانی واحدهای تولیدی محسوب می‌شدند و بخش عمده‌ای از اقصاد منطقه را به دوش می‌کشیدند اکنون مصرف کننده صرف هستند و بسیاری از آن‌ها در نتیجه مهاجرت خالی از سکنه شده‌اند. روستا دیگر آن معنای گذشته خود را ازدست داده و به جای بوی کشاورزی و دامداری بوی مواد مخدر در روستاها به مشام می‌رسد.

یکی دیگر از علت‌های افزایش آسیب‌های اجتماعی در شهر خلخال ناشی از غفلت از عوامل بیرونی است که در نگاه به شهر دائماً با آنها مواجه هستیم. اجازه دهید با نظریه پنجره‌های شکسته این مسأله را شرح دهم. این نظریه در یک جمله خلاصه می‌‌شود و آن این است که چیزهای کوچک اگر جدی گرفته نشوند موجب بروز مسائل بزرگ‌تر خواهند شد. همان‌طور که اگر پنجره‌ای از ساختمان بشکند و همچنان تعمیر نشده رها گردد به زودی کل ساختمان منهدم خواهد گردید. برای پیشگیری از انهدام اجتماع نیز باید به محض شکسته شدن اولین هنجار، فوراً با هنجارشکن برخورد شود و چنانچه در روند رسیدگی به آنها تأخیری صورت گیرد آن آسیب اجتماعی فراگیر شده و برای مقابله با آن‌ها هزینه‌های زیادی لازم است پرداخت شود. رفتارهای اخلال‌گرانه چون خرید و فروش مواد مخدر، ولگردی و سرقت، گذشته از اینکه عامل اصلی ترس و احساس ناامنی عمومی هستند به ‌نوبه خود زمینه رواج گسترده جرائم را نیز فراهم می‌‌نمایند. نادیده گرفتن این آسیب‌های اجتماعی باعث می‌شود دیگران با دیدن این پنجره‌های شکسته که در واقع سمبل نابسامانی و ناهنجاری اجتماعی هستند چنین می‌اندیشند که کسی به فکر نیست و مراقبتی در کار نمی‌باشد بنابراین شکستن سایر پنجره‌ها نیز هزینه‌ای نخواهد داشت. این پنجره‌های شکسته (بی‌هنجاری‌ها) خود بستر رشد آسیب‌های اجتماعی را فراهم می‌کنند. به گونه‌ای که زمانی‌که کودکان و نوجوانان و خانواده‌هایی که دائماً با مصادیق گوناگون آسیب‌های اجتماعی در محلات مواجه می‌شوند، به لحاظ روحی و روانی تحت تأثیر آن‌ها قرار می‌گیرند و سلامت روحی و روانی ساکنان این مناطق تهدید می‌شود. به‌طوریکه والدین همواره نگران خروج فرزندان خود از خانه هستند که مبادا با چنین آسیب‌ها و تهدیدهایی مواجه شوند. لذا هر چقدر مدیران ما اهمیت آسیب‌های اجتماعی را جدی نگیرند و از محلات و مناطق آسیب خیز فاصله بگیرند و در پشت میز مدیریتی خود برای محلات نسخه بپیچند آسیب‌های اجتماعی به صورت مویرگی به رشد خود ادامه خواهند داد. بنابراین لازم است مدیران و فعالان حوزه‎های اجتماعی و فرهنگی به میان مردم بروند و هر چقدر می‌توانند فاصله‌ها را کم و صمیمیت‌ها را زیاد کنند.

آسیب‌های اجتماعی در غفلت مدیران، فعالان اجتماعی، کنشگران و تسهیلگران اجتماعی رشد می‌کنند. ما برنامه‌هایمان را برای مردم تدوین و اجرا می‌کنیم در حالیکه این رویکرد منسوخ و سنتی است، رویکرد نوین قائل به این است که برنامه باید توسط مردم و با مشارکت مردم محلی تدوین و اجرایی شود نه برای مردم. مدیریت نوین بر این باور است که یک عده متولی مردم نیستند، بلکه مردم خودشان باید بتوانند بگویند مسئله ما چیست؟ نیاز ما کدام است؟ مسئولین نباید مساله مردم را تشخیص دهند و بر مبنای آن برنامه‌ریزی کنند. باید خود مردم (گروه‌های اجتماعی، فعالان فکری و فعالان اجتماعی، تحصیل کردگان، روزنامه نگاران، مدیران) و کسانی که توانایی‌ها و قابلیت‌های لازم برای اینکه بتواند مشارکت فعالانه‌تری در سرنوشت جمعی داشته باشند بگویند راهکارها و راهبردها کدامند.

بارها در جلسات و نشست‌های تخصصی اعلام کرده‌ام که زنگ خطر آسیب‌های اجتماعی به صدا درآمده است و بارها این مسأله را گوشزد کرده‌ام که ضرورت توجه به آسیب‌های اجتماعی کم‌تر از توجه به مسائل عمرانی و کالبدی شهر نیست ولی هم‌چنان با بی‌توجهی مدیران نسبت به آسیب‌های اجتماعی مواجه هستیم. متأسفانه مدیران ما رویکردشان فیزیکی، مقطعی و کوتاه مدت است و کمتر رویکرد اجتماعی مورد توجهشان قرار می‌گیرد. مدیران اجتماعی و فرهنگی ما اسیر بخش‌نامه‌ها و آیین‌نامه‌های بالادستی هستند و خارج از آن اختیاری ندارند و درنتیجه خود را در قبال روند رو به رشد آسیب‌های اجتماعی مسئولیت‌پذیر نمی‌دانند و زمانی که از آن‌ها می‌پرسیم چرا فلان کار و برنامه اجتماعی و فرهنگی را انجام نمی‌دهید با این پاسخ کلیشه‌ای مواجه می‌شویم: "اعتبارات و نيروي انساني كافي انجام این کار را نداریم"، "بخش‌نامه‎ای در این زمینه برای ما نیامده و یا بخش‌نامه به ما این اجاره را نمی‌دهد" و ... و زمانی که در جلسات و نشست‌های تخصصی با محوریت آسیب‌های اجتماعی می‌نشینند، به ارائه گزارش‌هایی از فعالیت‌هایی که به طور مقطعی انجام داده‌اند می‌پردازند، مدیرانی هم که عملکردی در این زمینه نداشته‌اند نیم ساعت قبل از جلسه مطلبی از اینترنت تهیه کرده و آن را در جلسه مذکور ارائه می‌دهند و به نوعی رفع تکلیف از مدیر ارشد شهرستان می‌کنند. با این اوصاف چگونه می‌توانیم انتظار داشته باشیم روند رو به رشد آسیب‌های اجتماعی کاهش یابد؟ مقام معظم رهبری مهفوم آتش به اختیار را برای همین مواقع مطرح کرده‌اند. همه ما در قبال آسیبب‌های اجتماعی مسئولیم و نسبت به آن‌چه که مسئولیت داریم بایستی تمام توان خود را به‌کار گیریم.

سخن کوتاه می‌کنم و صراحتاً عرض می‌کنم جوانان منطقه خلخال به دلیل سیاست‌های غلط اقتصادی مدیران منطقه (منظورم مدیر خاصی نیست بلکه سیاست غلط مدیران ادوار مختلف تاریخی مد نظرم است) گریبان‌گیر آسیب‌های اجتماعی هستند و روز به روز به تعداد آن‌ها افزوده می‌شود و هیچ کس نسبت به آن‌ها واکنشی نشان نمی‌دهد. این مسأله ناشی از دو عامل می‌تواند باشد، یا مدیران ما اهمیت توجه به آسیب اجتماعی را درک نکرده‌اند، یا اینکه آسیب اجتماعی برایشان مهم نیست و در اولویت برنامه‌هایشان قرار ندارد. به هر حال مدیران منطقه در قبال این میراث شومی که برای نسل آینده باقی گذاشته‌اند باید پاسخگو باشند. باید پاسخگوی نسلی از جوانانی باشند که فشارهای ناشی از بیکاری و فقر، آن‌ها را به سوی آسیب‌های اجتماعی سوق می‎دهد و ناخواسته گریبان‌گیر آن‌ها می‌شوند. مدیران ارشد همچنان باید مسئولیت سیاست‌های غلط خود را بپذیرند و در جهت کاهش آسیب‌های اجتماعی سیاست‌گذاری‌های اقتصادی و اجتماعی مناسبی اتخاذ کنند. مسئولان باید گوش به زنگ باشند، پژواک‌های آسیب‌های اجتماعی زیر پوست شهر را بشنوند، رویه‌های غلط گذشته را کنار بگذارند، آسیب‌های اجتماعی را در سطح شهر و محلات رصد کنند، با نگاهی علمی و کارشناسانه به آسیب‌های اجتماعی بنگرند تا اینکه بتوانند تغييرات اجتماعي و فرهنگی را مدیریت کنند.

* آسیب‌شناس اجتماعی