۱۲۴ سال پیش در شب ۱۲ دی ۱۲۷۴ شمسي، پيش‌لرزه ويرانگري در حوالی روستاهای سنگ‌آباد و گزور، پيرآغاج، کرندق، هل‌آباد و ... رخ داد که تقریبا همه را طور كامل ویران کرد.

در سنگ‌آباد، ۳۰۰ تن جان خود را از دست دادند. دامنه آسيب‌ها عمدتاً به سوی شمال سنگ‌آباد گسترده بود. در اردبیل، چند خانه آسیب دید و در ساختمان حکومتی در دژ شهر، ترک‌هایی پدید آمد. این پیش‌لرزه در تبریز، قزوین و لنکران نیز احساس شد.

دو شب پس از آن در ۱۴ دی‌ماه ۱۲۷۴ شمسی زلزله اصلی با بزرگی ۶.۸ ریشتر و مختصات ۳۷.۸ درجه شمالی و ۴۸.۴ درجه شرقی رخ داد.

دامنه آسیب زلزله اصلی علاوه بر روستاهايی كه در اثر پيش‌لرزه آسيب ديده بودند، بیشتر به سمت جنوب منطقه‌ گسترش یافت و بیشتر روستا‌ها را به‌ كلی ويران نمود. كيوی نیز به‌ كلی ويران شد و ۸۰۰ تن جان خود را از دست دادند. بسياري روستاهاي ديگر تا سكرآباد، لنبر، ايلخچي و ... ويران شد و ۱۱۰۰ نفر از مردم جان خود را از دست دادند. به ‌علاوه، شمار زيادي گاو و گوسفند نیز از ميان رفت.

سنگ‌ريزش‌ها و زمين‌لرزه‌ها بر ميزان آسيب‌ها افزود و زمین در دشت‌ها فروريزش كرد. زلزله به‌گونه‌ای گسترده حس شد و دوام طولانی‌ مدت آن مورد توجه قرار گرفت.

جنبش نیرومند زمین آسیب‌های اندکی را در اردبیل، لنکران و تبریز نیز به بار آورد. زلزله اصلی در قزوین، تهران و امتداد کرانه جنوب باختری خزر حس شد.

دنباله پس‌لرزه‌ها، که برخی از آن‌ها آسیب‌رسان بودند، به‌مدت نه ماه ادامه داشت.

10 روز بعد یعنی در 24 دی‌ماه 1274 پس‌لرزه بسیار شدیدی رخ داد و موجب آسیب‌های افزون‌تر، شماری کشته و فروریزش زمین شد.

می‌توان گفت آخرین زلزله مخرب منطقه خلخال همین زلزله سال 1274 بوده است و اینکه آیا قبل از این تاریخ نیز زلزله‌های مخرب دیگری در منطقه رخ داده است یا نه را می‌توان از طریق تحقیقات زمین‌شناسی و همچنین اسناد و کتب تاریخی و ... استخراج کرد.

با جستجویی ساده در سایت مرکز لرزه‌نگاری می‌بینیم که سالیانه تعداد مشخصی زلزله خفیف تا متوسط در منطقه رخ می‌دهد.

در سایت مرکز لرزه‌نگاری از ابتدای سال ۹۶ تا زمان نگارش این مطلب حدود 30 زلزله خفیف و یک مورد زلزله 4.3 ریشتر در منطقه ثبت شده است که نشان‌دهنده فعال بودن گسل‌های منطقه است و هر لحظه ممکن است زلزله شدید و مخرب در منطقه رخ دهد.

نگارنده به جهت بررسی میزان لرزه‌خیزی منطقه خلخال با توجه به منابع محدودی که در حین جستجو به آن‌ها دسترسی پیدا کردم، تلاش کردم به صورت خلاصه و عمومی، گسل‌های منطقه خلخال و شدت زلزله احتمالی را به اطلاع همشهریان عزیز برسانم تا مردم منطقه در ساخت‌ و سازهای خود بیش از پیش دقت نمایند.

در خلاصه مقاله‌ای تحت عنوان «بررسی وتحلیل فعالیت های لرزه زمین ساختی در منطقه خلخال» که به قلم یوسف ستارزاده، پریسا نورباقری و محمدرضا قیطانچی در سیویلیکا منتشر شده است می‌خوانیم:

«منطقه خلخال در بین طولهای شرقی 48.15 تا 49.00 درجه و عرضهای شمالی 37.15 تا 37.45 درجه واقع شده و به استثنای دو بخش بسیار کوچک در گوشه‌های شمال‌شرقی و شمال‌غربی، بقیه قسمت‌های آن کوهستانی و مرتفع است.

این منطقه از نظر لرزه زمین ساختی فعال است و زلزله‌های رخداده در آن نسبت به مناطق همجوار به مراتب بیشتر است. از نتایج حاصل از بررسی‌های مختلف در این منطقه معلوم می‌شود که

اولاً سرچشمه فعالیت‌های لرزه زمین ساختی در منطقه خلخال عمدتا حرکت چرخشی ورقه عربستان به سوی ایران مرکزی است

ثانیا در این منطقه دو پهنه گسلی بزرگ در راستای شمال باختری – جنوب خاوری وجود دارد و اغلب گسلهای موجود در آنها از نوع شیب لغز معکوس و یا شیب‌لغز معکوس با مولفه راستالغز راست‌بر هستند.

ثالثا چون تنشهای فشاری ناشی از حرکت ورقه عربستان در منطقه خلخال دارای جهت گیری مناسبی برای تجدید فعالیت این گسلها است، اغلب آنها فعال و زلزله‌زا هستند.

رابعا وجود فعالیت زلزله‌خیزی شدیدتر در منطقه خلخال به علت وجود تعداد بیشتری از گسل‌های فعال در این منطقه است.

و خامسا چون در گذشته علت رخداد زلزله‌های شدید در این منطقه تجدید فعالیت گسل‌های بزرگ مقیاس شیب لغز معکوس دارای شیب زیاد و مولفه راستالغز بوده است و این گسل‌ها هنوز هم مستعد تجدید فعالیت با تنش‌های موثر بر آنها هستند، خطر رخداد زلزله های شدید با بزرگی های بیشتر از 6 درجه ریشتر در آینده نیز وجود دارد.»

پریسا نورباقری در خلاصه پایان نامه کارشناسی ارشد خود در دانشگاه تبریز تحت عنوان «بررسی های نئوتکتونیکی و سایزموتکنوتیکی منطقه خلخال» که در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران منتشر شده است نتیجه‌گیری کرده است:

«از آنجا که بیشتر گسل های موجود در منطقه مورد بررسی، دارای جهت‌گیری مناسبی نسبت به جهت‌گیری تنش بیشینه موثر هستند، فعال بوده و باعث زلزله‌خیزی نسبتا شدید در منطقه خلخال می‌باشند. مخرب‌ترین حادثه زلزله با بزرگی ‏‎6.94 در آینده از تجدید فعالیت گسل نیکی در 15 کیلومتری شرق شهر خلخال پیش‌بینی می‌شود.»

بنابراین بررسی بخشی از شواهد تاریخی و تحقیقات علمی نشان می‌دهد که منطقه خلخال، منطقه لرزه‌خیزی هست که زلزله‌های شدید نیز در آن رخ داده است.

بنابراین لازم است مردم منطقه در ساخت و سازهای خود بیش از پیش به سازه و استحکامات بنا توجه کنند.

لازم است ارگان‌های مسئول چون شهرداری و نظام مهندسی، آیین‌نامه‌های اجرایی را بسیار جدی بگیرند، طراحی و نقشه سازه‎ها قبل از اجرا صحه‌گذاری گردد، بر نحوه حضور مهندسان ناظر در زمان اجرای سازه، نظارت کافی صورت گیرد تا از کیفیت ساخت و ساز در منطقه اطمینان حاصل شود.

در پایان امیدوار هستیم خدای نکرده در صورت وقوع زلزله شدید، آلام هرچه کمتری متوجه اهالی شریف منطقه شود.

گردآوری: محمد پورعزیزی

این مطلب در شماره 20 نشریه قزل خلخالیم درج شده بود و اکنون در سایت خلخالیم بازنشر می‌گردد.